Вот три дарга аа

Түгшүүр

 

2007 оны хоёрдугаар сарын 28-ны байдлаар Монголд ДОХ-ын халдвар авсан 26 дахь хүн бҮртгэгдээд байна гэсэн түгшүүрт мэдээ цацагдлаа. Зэрэгцээд энэ жил Монгол Улс түүхэндээ анх удаа ДОХ-ын эсрэг тэмцэлд зориулж, 13 сая төгрөг төсөвлөсөн гэсэн “баярлам” мэдээ хөвөрнө. 13 сая төгрөг бүхэл бүтэн улсын эрүүл мэнддээ зориулсан мөнгө гэхэд ямар сонсогдож байна вэ. Энэ бол сониноор мориныхоо үнийг баярхан зарладаг уяач сайдын хурдан хүлгийн өрөөсөн гуяны үнэ хүрэхгүй мөнгө санж. Төсвийн цалингаас өөр орлогогүй гэж мэдүүлэх мөртөө барга, орос, араб адуунд үнэ хаяж явдаг сайдууд иймхэн мөнгө ард олныхоо эрүүл мэндэд төсөвлөчхөөд энд тэнд наадамдаад явж байдаг. Хойд, урд хоёр хөрш ДОХ-ын тархалтаар дээгүүр бичигдээд байдаг.

Албаны хүмүүсийнх нь хэлж байгаагаар 13 сая төгрөг төсөвлөсөн их юм байх. Урьд нь ДОХ-той тэмцэх зориулалтаар нэг ч төгрөг төсөвлөж байгаагүй гэнэ. Бэлгэвч цацах, ДОХ-той хүмүүсийг шаардагдах эмээр хангах, оношлуур, сурталчилгааны зардал зэргийг өмнө нь дан гадаадын хандив, тусламжаар санхүүжүүлж байжээ.

Эрүүл мэндийн сайдын мэдээлснээр халдварт өвчин тусагчдын 43,6 хувийг бэлгийн замаар дамжих халдвар тээгч эзэлж байна гэдэг бид 1928 онд орос эмч нар ирж, улаан тариа хийж байх үеийн төвшиндөө ухарч очжээ гэсэн үг биш үү. 90-ээд оны дундуур В.Жири¬новский “Монголчууд та нарыг тэмбүүгээр хиарах гэж байхад бид аварсан” гэж хэлээд монголчуудын хараал зүхлийг ханатлаа дуулж билээ. Үгэнд нь үнэний хувь байсан.

“Сэрэлт” кино

1928 он. Шагж хамбын хүрээ буюу ардын засгийн хэлээр Тайхар сумын төв. Шилэн форд хөлөглөсөн орос эмч олныг хуйлруулан ирлээ. Сумын дарга орос эмчийг саймшран угтаж өөрийгөө танилцуулах гэтэл хэл нэвтэрсэнгүй. Бумаа авгай самбаачлан шилэн фордны жолоочоор хэлмэрчлүүлэх санал тавив. Жолооч хэлмэрчлэхийг зөвшөөрч сумын удирдлагуудыг танилцуулна. “– Вот это, Сумын даргаа”. Сумын даргыг дагалдагч өөрийгөө танилцуулав “– Би Хоршооны дарга байна” Орос эмч “– Хорошо даргаа?” Жолооч “– Нээт нээт, монценкоопын даргаа”. Сургуулийн захирал өөрийгөө танилцуулав. Жолооч “– Воот, три даргаа ! За миний мэддэг орос хэл дууслаа шүү”.
С.Гэндэн найруулж, Л.Ванган зохиолыг нь бичсэн алдарт кинонд олон асуудлыг ёжилж, ёгтолж үзүүлсэн нь энэ.
2004 оны сонгуулиас хойш Эрүүл мэндийн салбар бас л “три даргаа”-гийн буюу гурван сайдын нүүр үзэж байна. Салбарынх нь нүүр бахь байдгаараа.

Өнгөрсөн оны тавдугаар сард миний бие УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийнхээ хүрээнд тухайн үеийн Эрүүл мэндийн сайдад (Л.Гүндалай) гурван зүйл асуулга тавьсан билээ. Эрүүл мэндийн салбарын өнөөгийн байдал, хямрал, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх асуудал, эмч нарын хариуцлага, мэргэжлийн ур чадвартай холбоотой асуудлуудаар юу хийж байгаа болон хийх гэж байгааг мэдээлэх, бодит байд¬лыг танилцуулахыг уг асуулгад дурдсан билээ.

Хуулийн дагуу хариултыг бичгээр ирүүлж, УИХ-ын нэгдсэн хуралдаан дээр сонсгов. Хариултаас үзэхэд 1000 хүний 134 нь хорт хавдартай, оношлогдсон хүмүүсийн 70 гаруй хувь нь III-IV үедээ илэрсэн учраас тухайн жилдээ нас бардаг. Нийт нас барсан хүмүүсийн 43,1 хувь нь даралт ихэссэнээс, 30,7 хувь нь зүрхний цус хомсдох өвчнөөр өнгөрдөг гэжээ. Халдварт өвчнөөр өвчлөгчдийн 43,6 хувийг бэлгийн замаар дамжих халдвар, ДОХ-оор өвдөгч эзэлж байна. Аймаг сумдын эмнэл¬гийн 50 хувь нь наад захын тоног төхөөрөмжөөр хангагдаагүй. Жилдээ 35 000 хүн хөрш улсуудад очиж оношилгоо, эмчилгээ хийлгэдэг. Тэд 56 тэрбум төгрөгийн зардал (хятадуудад бол орлого) гаргадаг гэх зэрэг тоо баримт дурдаж байсан.

За тэгээд “Эрүүл монгол хүн” хэмээх сүржин нэртэй, үрэлгэн ажиллагаа зохион байгуулах гэж байгаагаа дурдаж. Энэ ажиллагаагаар эмч нар суулгасан цуваа аймаг сумдыг тойрч давхиад 1,8 сая хүнийг үзээд оношлоод явах юм байх. Нийт гурван тэрбум төгрөг зарцуулах юм гэнэ. Баахан бензин шатахуун, хүн хүч, цаг үрээд хальт мулт үзсэн, оношил¬сон, зөвлөсөн болоод сайд мандаж, иргэд бахь байдгаараа үлдэх төлөвлөгөө байсан. Салхи мэт довтлоод өнгөрөх эмч нарын бригад сумын иргэд, малчдыг бүрэн үзэж амжих уу, амжлаа ч үзлэгийн чанар хангалттай төвшинд болж чадах уу. Үзээд онош тогтоохчихлоо, тэгээд яах юм бэ гэх мэт маш олон бүрхэг асуудал “Эрүүл монгол хүн” хөтөлбөрт агуулагджээ. Бор өндөрт ажлаар явж байсан МҮОНРТ-ийн найруулагч Л.Нацагням мухар олгойн хурц үрэвсэл тусжээ. Сумын эмнэлэгт мэдээ алдуулах тариа байхгүй байсан учир эмч нь өвчтөний өөрийнх мөнгөөр хоёр шил архи авахуулсан гэнэ. Нэг шил архийг өвчтөний ам руу хүчээр цутгаж согтоогоод, нөгөө архиар нь ариутгал үйлдэж хагалгаа хийсэн байна. Энэ бол хошин шоуны үзүүлбэр бус ердөө хоёр жилийн өмнө болсон явдал.

Энэ байдлаар бол “Три даргаа” 90 оны төвшиндөө үлдсэн цорын ганц салбарыг дээшлүүлсэнгүй, дээшлүүлэхгүй нь тодорхой болж байх шиг. Өнөөдрийн сум Шагж хамбын хүрээнээс ялгарах юмгүй байсаар 80 жилтэй золголоо.
2001 онд нэгэн ТББ-аас хийсэн судалгааны монголчууд амьдралд нь хамгийн чухал зүйлсийг дэс дараалж бичнэ үү гэсэн асуултад:

1. Албан тушаал, эрх мэдэл
2. Хөрөнгө мөнгө
3. Нэр хүнд, нөлөө
4. Танил тал
5. Гэр бүл
6. Нутаг ус
7. Зугаа цэнгэл
8. Эрүүл мэнд гэсэн дарааллаар тодорхойлсон байх юм.

Иргэншсэн ертөнцөд энэ бүхэн эсрэг дарааллаар байдаг. Тэд бие эрүүл байхад бусдыг нь олж болно гэж үзнэ.
1990 оноос хойш төр, засаг ард түмний эрүүл мэндийн талаар дорвитой ажил хийсэнгүй, энэ талын ойлголтыг тараах, хэрэгжүүлэхийг хичээсэнгүй. Бүр нэг төгрөг ч төсөвлөж байсангүй нь тодорхой боллоо. Балаг нь одоо гарч байна. Хоёр сая 400 мянган хүнд ДОХ-ын 28 тохиолдол илэрсэн гэдэг нь ДЭМБ-аас гаргасан индексжүүлсэн харьцаагаар бол сүйрэх дөхчихлөө гэсэн үг. 28-ын цаана наад зах нь 500 вирус тээгч байх магадлал буй гэнэ. ДОХ-ын тархалтын хурдыг эрүүл мэндийн салбарын хөгжил гүйцэхгүй байна.

Улсын баялаг нь хүн ард. Хүн ардын баялаг нь эрүүл мэнд. Эрүүл явахад хэдийг ч олж, юунд ч хүрч болно. Эрүүл явах үндсийн үндэс нь эрт оношлох, урьдчилан сэргийлэх явдал.

“Эрүүл монгол хүн” төсөлд зарцуулах гурван тэрбум төгрөг дээр гадна дотноос хөрөнгө босгон нэмж байгаад орчин үеийн олигтойхон оношилгооны төв барьчихвал олон асуудлыг шийдэхсэн дээ. Онош нь тодорхой бол өнөөгийн анагаах ухаан өвчнийг эмчлэх арга зүй, эм тан, туршлагыг хангалттай хуримтлуулсан гэх. Онош нь тодроогүйгээс буруу эмчилсэн, оройтож мэдсэн зэрэг шалтгаанаар л монголчууд цаг бусаар одож байна. Энүүхэн Эрхүү хотод таван жилийн өмнө 3,6 сая доллараар нэн орчин үеийн оношилгооны төв байгуулагдсан нь өдгөө өөрсдийн иргэдийг оношлоод зогсохгүй жил бүр Монголоос урсах 56 тэрбум төгрөгийг хятадуудтай өрсөлдөн “идэх” боломжтой байна. Улаан-Үдэд таван сая долларын өртөг бүхий хүүхдийн эмнэлэг байгуулсан нь Сибирь, Алс дорнодынхонд бүгд гайхагдаж эхэллээ. Удахгүй Улаан-Үд рүү хавийн хүмүүс цувах болно. Оношилгоо, эмчилгээгээ сайжруулж, жил бүр гадагшаа урсаж байгаа 56 тэрбум төгрөгийг дотооддоо үлдээх арга чарга байна уу.

Ахиад орос эмч дуудах уу

С.Зоригийн ээж С.Доржпалам гуайн тоглосон орос эмчийн дүр монголчуудын сэтгэлд гэрэл цацруулсаар үүрд хоногшин үлджээ. Үнэхээр ч бидний энэ гээд хэлчхээр олигтой эмнэлэгүүдийг оросууд барьж өгсөн байх юм. Клиникийн I эмнэлэг, сайд нарын гэх II эмнэлэг, Шастины нэрэмжит III эмнэлэг, Гэмтлийн больниц, Эх нялхсын төв бүгд оросуудын гараар боссон. 1990 оноос хойш монголчууд бид өөрсдийн гараар томхон эмнэлэг барьсангүй, барихаар төлөвлөсөн ч үгүй.

Вот, три даргаа ! Та нар ажлаа олигтой хийж чадахгүй бол оросуудыг ахин дуудах цаг болжээ. Салбар чинь удирдлага, зохион байгуулалт, хүний нөөц, ажилтнуудын чадамж гээд бүхий л талаараа “Сэрэлт”-ийг шаардаж байна. Ажилтнууд чинь ДОХ-ын халдвар авсан хүн аль бүлгийнх вэ гэсэн маргаанд хамаг анхаарлаа хандуулж байна. Уг нь аль ч бүлгийнхэн халдвар авахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэхэд хүч, боломжоо төвлөрүүлбэл сайнсан. Хүн ардаа харсаар суугаад хиаруулах уу, дарга нараа ! Эсвэл орос эмч нарыг ахиж дуудах уу?