УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулганд өргөн барьсан Алтны худалдаанд ил тод байдлыг бий болгох тухай хуулийг УИХ хэ­лэлцэж чадал­гүй хойш­луулсаар байна. Танай бүлэг энэ төслийг дэм­жихгүй байгаа гол шалтгаан юу вэ. Оюу­толгойд татварын хөн­гөлөлт эдлүүлэхтэй хол­боотой юу?

-Энэ хуультай холбоо­тойгоор Оюутолгойд олон тэрбум ам.долла­рын хөнгө­лөлт нэмж эдлүүлэх асуу­дал сөхөгдөөд байгаа юм. Оюу­тол­гойн гэрээ угаасаа мар­гаан дагуул­саар байгаа. Улстөрчид ч гэсэн энэ ордыг улс төр болгож, сүүлийн гур­ван сонгуульд ашигла­сан. Тэр­нийхээ хүчинд эрх мэ­дэлд хүрч, өнөө­дөр зарим хүн сайд болоод бай­на. Гэхдээ тэр хүмүүс ярьж байсан зүйлээсээ буцаж, хоёр нүүр гаргаж байгаад л гол асуудал байгаа юм.

Тухайлбал, энэ жилийн төсөвт 500 орчим тэрбум төгрөг Оюутол­гойгоос төвлө­рүүлэхээр тооцож байсан. Гэвч энийгээ аваа­гүй. Одоо бүр Алтны худал­даанд ил тод байдлыг бий болгох тухай хуулиар нэмж хөнгөлөлт үзүүлэх гэж байгаа нь туйлын хариуц­лагагүй юм даа. Шу­луухан хэлэхэд, би энд Уул уурхайн болон Хүн амын хөгжил, нийгмийн хам­гаал­лын сайдыг хэлж байна.

Ер нь бол алт гэдэг зүйл мон­гол­чуудыг сүүлийн 20 жилд нэ­лээд бужигнуулсан. Энэ бужиг­нааны үр дүнд Монголын нийгэм зөвшилцөлд хүрч чадсан. Үр дүнг нь ч хангалттай амссан. Алт гэдэг ард түмний хэлдгээр ёроолд нь хүр­дэг­гүй зовлон, оройд нь хүр­дэггүй жаргал. Энэ үнэн. Алттай холбоотой­гоор ямар олон хүний амь үрэгдэв. Ямар их химийн хорт бодистой холбоотой асуу­дал сөхөгдөв.

Байгаль орчны сүйтгэлийг ярь­вал олон их наяд төгрөгөөр хэмжиг­дэх юм боллоо.

Тодорхой аймгуу­дад ургийн гажиг, эрүүл мэндийн ямар асуудлууд гарч ирэв. Байгаль орчны сүйтгэлийг ярь­вал олон их наяд төгрөгөөр хэмжиг­дэх юм боллоо. Энэ бүхнийг зо­лио­солсон шалтгаан нь алт гэдэг тэр шар металлыг л авах бай­сан. Тиймээс энэ дээр нийгмийн зөвшил­цөлд хүрсэн. Алтны асуудал цэгцэрч, “Урт нэртэй” хуулийг УИХ баталсан. Ингэс­нээр голын эхээ, ойн сангаа уха­хаа больё гэсэн.

Газар шороо­гоо, амьдрах орчноо алт гэдэг юмаар солихоо больё гэж Монго­лын нийгэм зөвшилцөлд хүрсэн. Үнэхээр ч энэ асуудлыг ярьсан хүмүүс бүгд сон­гуульд амжилт үзүүлсэн. Харин одоо сонгогчдыг худалдаж болохгүй ш дээ. Хуурч болохгүй. Ярьсан юмныхаа эсрэг байж болохгүй. Би ийм л үгийг АН-ын нөхдүүдэд хэлэх байна. 

-Энэ хуулийг эдийн засгийн агуулгаар нь харж болдог­гүй юм уу. Алттай улс мөнгөтэй, хүчтэй, валюттай гэж АН-ынхан тайлбарлаад байгаа ш дээ. Яагаад тэр өнцгөөс нь харахгүй байгаа юм бэ. Оюу­толгойг нэгэнт л олбор­лохоос хойш одоо ингэж улстөржүү­лэх хэрэг байгаа юм уу?

-Оюутолгойн хувьд байгуул­сан гэрээнийхээ л дагуу явах ёстой. Нэмж хөнгөлөлт эдлүүлэх шаард­лага байхгүй. Нөгөөтэй­гүүр, алтны салбарын үйлдвэр­лэл өсөлттэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, алтны олборлолт эрс нэ­мэгдэж байгаа шүү дээ. Ийм бай­саар байхад дахиад л татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлүүлэх хэрэг байгаа юм уу. Зо­хистой зүйл биш ш дээ. “Нарантуул” зах дээр лангуу түрээсэлж наймаа хийж байгаа иргэн 10 хувийн татвар төлдөг. Харин алт ухахад 2.5 хувийн татвар төлнө гэдэг л хууль шүү дээ.

Энэ чинь шударга ёс мөн үү. Алт ухдаг нь 2.5 хувь, арилжаа наймаа хийж байгаа нь 10, зүгээр л цалингаа аваад явж байгаа хүн 10 хувь төлж байна. Тэр хүнийг ажилтай болгож бай­гаа ажил олгогч 18 орчим хувийн татвар төлдөг. Гэтэл яагаад алт ухсан хүнд 2.5-хан хувийн татвар гээд байгаа юм. Нөгөө талаас алтыг ил тод болгоод байхааргүй хамгийн ойлгомжтой бүтээгдэ­хүүн ш дээ. Алт алга болдоггүй юм. Нэг бол газрын дээр, эсвэл доор байдаг. 

-Гэхдээ алтандаа хяналт тавьж чадахгүй, хулгайгаар гадагш алдчихаад байгаа юм биш үү. Ийм байхад ил тод болгохын тулд татва­рын хөнгөлөлт эдлүүлэх нь зүй ёсны хэрэг юм биш үү?

-Алт ухахдаа Ашигт малтма­лын газарт хайгуул хийж нөөцөө батлуулдаг. Зөвшөөрөл авч, лиценз аваад ажилладаг. Тэрийг хэмжиж, шалгах шиг амархан юм байхгүй. Энгийн тоо мэддэг хэн ч хийчих ажил. Нэг метр куб шо­роон дахь алтны агуулга, тэрий­гээ хөрс хуулалт, алтны пластын зузаан, газар дээр нь очоод урт өргөнийг нь хэмжээд л гаргадаг тоо ш дээ. 100 кг алттай орд байхад газрыг нь хэмжээд л 50-ыг нь олборлож, нөгөө 50 нь хаачив гээд асуучихаж болно.

Монголбанкинд очиж уу, хараар худалдаж уу гэдэг нь мэдэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, эндээс юу ажиг­лагдаж байна вэ гэхээр Засгийн газар өөрөө ажлаа хийхгүй байна. Салбарын яам мэргэж­лийн бус болсонтой, мэргэж­лийн бус хүмүүс удирдаж байгаатай энэ бүхэн холбоотой. Уул уурхайн хамгийн энгийн зүйл энэ шүү дээ. Дээр нь манай алтны ордууд ихэнхдээ шороон орд. Шороон орд бол уул уурхайн А үсэг гэсэн үг. Хамгийн энгийн нь.

Тэнд байгаа нөөцийг тогтооход хамгийн амархан. Олборлох ч амархан. Тэгэхээр хянах шиг амархан юм байхгүй. Харам­салтай нь, ийм зүйлээ хийж чадахгүй байна даа, энэ Засгийн газар. Тиймээс би Засгийн газар ажлаа хийх ёстой л гэж хэлье. Хууль хүчний байгууллагууд ажлаа хий. 

-68 хувийн татварын хууль гарснаас хойш алтны ту­шааг­­даж байгаа хэмжээ эрс багас­сан шүү дээ. Хууль хүчний байгууллага тэгэхэд ч хянаж ча­дахгүй байсан. Одоо ч ча­дахгүй байгаа юм биш үү. Алт­тай болъё, хөгжье гэхээр яа­гаад эсэр­гүү­цээд байгаа юм бэ. Энэ хууль чинь 5-хан жил хэрэг­жих хугацаатай юм билээ.

Хамгийн амархан юм бол алтанд хяналт тавих.

-Гол нь төрийн алба нийтдээ мэргэжлийн чадавхиа алдаж, ажлаа хийж чадахгүй байгаагийн шинж. Хамгийн амархан юм бол алтанд хяналт тавих. Яагаад гэвэл, алт алга болдоггүй. Би дээр хэлсэн дээ. Нэг бол газар доор, эс­вэл газар дээр л байдаг. Энэ болгонд төр хатуу хяналт тавих учиртай онцгой бараа.

Бид өнөө­дөр спиртийн үйлд­вэ­рүүдийг хянадаг. Тоолуур тавиад амар­хан хяначихдаг. Тэрэнтэй л агаар нэг. Хянахад бүр ч амар. Зугатаад алга болчихгүй байж л байдаг бараа. Ерөөсөө л уул уурхайн ком­паниуд олборлосон алтаа Мон­­голбанкинд тушаах ёстой. Тэ­гээд л бол­лоо. Өөр хуулийн заалт ч хэрэг­гүй. Өөр тийшээ ха­раар гаргавал татвараас зайлс­хийсэн гэмт хэрэг. Ийм л хоёр замтай. 

-Одоо хүчин төгөлдөр үйл­чилж байгаа хуулиар Мон­гол­­банкинд заавал тушаах ёстой гэсэн заалт байгаа юу?

-Хангалттай эрх зүйн зохи­цуу­лалт бий. Магадгүй энэ хуу­лийн далбаан дор бичил уурхайн асуудлыг задлах гэж байх шиг байна. Ингэвэл ноцтой асуудал босно шүү. Нинжагийн асуудал бол Монголын нийгэмд маш том хорт үзэгдэл. Асар хүчтэй нийг­мийн зохион байгуулалтгүй, дүрэм журамгүй том хэсэг бий бол­но. Одоо энэ нь намжаад байр бай­раа олж байх шиг байна.

Үүнийг дахин өдөөж болохгүй. Арай гэж барьж авсан голын эх, ойн сан газраа бид ухаж болох­гүй. Зүй нь засаг аж­лаа сайн хийх хэрэгтэй. Хөрөнгө оруу­лалтын орчноо тогтвортой бол­гох хэрэг­тэй. Бизнес дэх төрийн орол­цоогоо багасгах хэрэгтэй. Биз­несийг дарамтлахаа болих л хэрэг­тэй юм. Бүгдийг хянан, цагдана, хо­рино, хавчина гэдгээ болих хэрэгтэй. Итгэлээ л сэргээх хэрэгтэй юм даа. 

-Итгэлийг сэргээх гээд л Хө­рөнгө оруулалтын ч гэ­дэг юм уу хуулиуд гаргасан биз дээ?

-Гадаад ертөнц Монголын биз­несийн орчинд  итгэхээ боль­сон. Засгийн газар мянга гоё юм яриад итгэхээ больчихсон байх­гүй юу. Энэ бол Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл, өрсөлдөх чадвар, хөрөнгө оруулал­тын тасралтгүй уналт, Монголын хувьцаануудын уналт, үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн уналтаар ил болсон. Энийг гаднын ертөнц мэд­рээд, хөрөнггө оруулагчид гараад явчихсан. Одоо бүр дотоодын хө­рөнгө оруулагчдын итгэл алдарч эхэллээ.

Үүн дээр засаг өөрөө өөр­төө дүгнэлт хийх хэрэгтэй юм. Тэгж байж хүн хө­рөнгө оруулна. Бизне­сийн үйл ажиллагаа явагдана. Түүнээс бүгдийг ухаад байж таарах­гүй. Өнөөдөр Монголын нийгэм юу болсон гэхээр бүтээгч биш хэрэг­лэгч ард түмэн болчихлоо. Бүх хэрэг­лээгээ гаднаас авдаг. Га­даад худалдааны тэнцэл нь олон тэрбум ам.долларын алдагдал­тай. Бид бүтээснээсээ ихийг зардаг. Энийгээ хангахын тулд газар дэлхийгээ ух­даг. Дандаа түүхий эд гаргадаг бо­лохоос боловсруулалт хийж чаддаг­гүй.

Эндээ дүгнэлт хийх ёстой юм. Бид боловсруулалт хийдэг болох хэрэгтэй. 1990 оноос өмнө чад­даг байсан зүйлээ л эхний ээл­жинд сэргээе. Шинэ технологи гэж ярихаа больё. Чаддаг байсан зүйлээ л хийе. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр бид ухаж л чадаж байна. Энэ бол бүтээсэн баялаг биш. Заяагдмал зүйл. Эцэг өвгөдийн минь амь насаараа үлдээсэн баялгийг л бид ухаж байна. 

-Энэ баялгийг маань, тод­руул­бал Оюутолгойн 1800 тонн алтыг Монголд тушаах­гүй аваад гарах боломжийг хуу­лиараа, тэр хөрөнгө оруу­лал­тын гэрээгээрээ олго­чихсон юм биш үү. Алтаа эх орондоо үлдээх гэж энэ төслийг санаа­чил­сан гэж тайлбарлаж байгаа шүү дээ. Алтаа заавал Мон­голд тушаана гэсэн гэрээ­ний заалт, хуулийн зохицуу­лалт бий юү?

-Тэгвэл заавал хөнгөлж яах юм. 

-Монголбанкинд тушаасан тохиолдолд энэ хөнгөлөл­тийг Оюутолгойнхон эдэл­нэ. Ту­шаах­гүй бол эдлэхгүй шүү дээ.

-Тэгвэл Монголдоо заавал тушаа гэсэн хууль л гаргая. 

-Гэхдээ татварын орчныг нь, хууль эрх зүйн орчныг нь тогт­воржуулчихсан бай­гаа шүү дээ?

-Яагаад нэмж хөнгөлөлт эдлүү­лэх гээд байгаа юм бэ гэдэг өөрөө чухал. Алтыг Монголдоо тушаа. Ер нь бол Монголд 1800 тонн алт ч хэрэг байхгүй. Өөрийн­хөө валютын нөөцийн хэдэн хувьд алттай байхад хангалттай. Жилдээ 3-5 тонн алт авахад л хангалттай. Алт гэдэг чинь зүгээр л нэг шар металл ш дээ.

Тийм их алтыг бид бариад байх шаард­лагагүй юм. Буцаад л тэр алтны оронд мөнгө өгнө шүү дээ. Баахан монгол төгрөгөө хэвлээд өгнө. Ер нь Оюутолгой тэр монгол төгрөгөөр яах юм. Оюутолгойн монгол төгрөгөөр тавьж байгаа цалин хөлс, үйлчил­гээний төлбөр нь багцаагаар нэг их наяд төгрөг болж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, нэг их наядтай тэнцэх хэм­жээний алт л нийлүүлэхэд болно. Тэрнээс илүүгээр бид яах юм. 

-Энэ хуулийг олонхи хүч тү­рээд баталчихвал бид хэдэн төгрөг алдах гээд байгаа юм бэ?

-Гурван тэрбум ам.доллар. Зөв­хөн Оюутолгойгоос л гэхэд шүү дээ. 

-Таван жил л хэрэгжинэ биз дээ. Ийм байхад Оюутол­гойн олборлолтын бүх цаг хуга­цаатай харьцуулж тоо­цож болох уу?

-Маш олон хууралт хийдэг л дээ. Таван жил гэдэг ээлжит хууралт. Энэ нь явсаар 50 жил болно. Яагаад гэвэл, Оюутолгойн гэрээнд сайн хуу­лийн зохицуу­лалтыг хадгалж явах зохицуу­лалт байдаг. Нэг л хөнгөлөлт эдлүүлбэл тэрийгээ гэрээний хугацаанд хадгалж явна гэсэн үг.