Доктор, профессор Ц.Бүжидмаа

Улс төрийн санхүүжилт ил тод, шударга, мөнгөнөөс хараат бус байж байж тэгш байдал бий болно. Хоосон 20 хувийн квотоор энэ асуудлыг шийдэхгүй. Квотыг улс орнууд улс төрийн намын санхүүжилттэй нь уяж өгсөн байдаг. Нэр дэвшигчдийг жагсаахдаа цахилгаан товчны зарчмаас гадна эхний 3 нэр дэвшигчдэд 1, дөрвөөс долоод 2 гэх мэтчилэн хэрхэн жагсаахыг тодорхой дүрэм журмаар тогтоодог аргууд ч байгаа. Энд нэр дэвшигчдийн хөрөнгө мөнгөний бяд ерөөсөө хамаагүй. Ташрамд хэлэхэд “эмэгтэйчүүдийн квот” гэж бид буруу яриад байдаг. Энэ бол нэг хүйсийн төлөөллийн тухай асуудал. Нөгөө талаар 20 хувь бол доод хязгаар болохоос дээд хязгаар биш юм.

Жижиг дунд үйлдвэрийн салбарт 70-80 хувь нь эмэгтэйчүүд ажиллаж байна. Манай улсын нийт хүн амын 51 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлдэг. Нийгмийн салбарт тухайлбал боловсрол, эрүүл мэндийн салбар,  жижиг дунд үйлдвэрийн салбарт 70-80 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Гэвч шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн тоо хангалтгүй байна гэж бид үздэг.

Ерөнхийд нь харвал гүйцэтгэх албан тушаалд эмэгтэйчүүд олонхи. Харин дундаас дээш шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд цөөнх байна. Мэдээж салбар, салбарын онцлогоос хамаарна. Тухайлбал боловсрол, эрүүл мэндийн салбарыг эмэгтэйчүүд нуруун дээрээ үүрч явна. Гэхдээ энэ хэрээрээ удирдах, шийдвэр гаргах түвшинд олонхи байна уу гэвэл бас үгүй.

Ялангуяа улстөр дахь жендэрийн тэгш байдлыг бид хангаж чадахгүй байна.  

Монгол Улс “Мянганы хөгжлийн зорилт”-ийн хэрэгжилтээ үнэлүүлэхдээ  2 зорилтоо хангаж чадаагүйгийн нэг нь  улс төр дэхь жендэрийн тэгш байдал байсан. Монгол Улс  энэ чиглэлээр тууштай ажиллаж, ахиц гаргана гэсэн амлалт авсан хэдий ч ахиц гараагүй л байна.

Өнөөдөр УИХ-ийн гишүүдийн 17.1 хувь, орон нутгийн ИТХ-ийн төлөөлөгчдийн  26,7 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Энэ байдал аймаг, сумын хурлын түвшинд бас ялгаатай. Тухайлбал сумын ИТХ-д эмэгтэйчүүд 28,5 хувийг эззэлж байхад аймгийн ИТХ-д 15,8 хувь нь эмэгтэйчүүд байгаа юм. Улсын хэмжээнд нийт удирдах албан тушаалын 35,9 хувьд нь эмэгтэйчүүд ажиллаж байна.

Ингээд үзэхээр өнөөдөр манай улсад албан тушаалын шатлал өгсөх тусам эмэгтэйчүүдийн тоо буурдаг урвуу хамаарал тогтоод удаж байна. Энэ юунаас шалтгаалж байна вэ гэвэл хэд хэдэн хүчин зүйлүүдийг нэрлэж болно. Энэ талаар жендерий мэргэжилтэнүүд, хүний эрх, жендэрийн тэгш эрхийн чиглэлээр ажилладаг ТББ-ууд тодорхой дүгнэлт хэлдэг.

Хамгийн эхэнд эмэгтэйчүүдийг үнэлэх нийгмийн тогтсон хандлага нөлөөлдөг. Хоердугаарт улс төрийн намуудын төлөвшил, дотоод ардчилал, улс төр дэх шударга байдлын түвшин нөлөөлдөг. “Монголын улс төрийн намууд нэр дэвшигчиддээ мөнгөний босго тогтоодог, улс төрийн санхүүжилтийн ил тод биш байдал нь улс төр дэх жендерийн тэгш бус байдлыг бий болгож байна” гэж НҮБ-ийн шинжээчид дүгнэлт гаргаад хэлчихсэн байдаг. Энийг Бүжидмаа хэлээд байгаа юм биш.

Мөн улстөрийн намууд эмэгтэйчүүдийг нэр дэвшүүлэх эрмэлзэл хүчин чармайлт бага. Квотыг бид 20 хувиас илүү хувьд хүргэж чадахгүй байна. Үүнийгээ бэлтгэгдсэн эмэгтэйчүүд байхгүй гэж тайлбарладаг. Тэгэхээр эрэгтэйчүүд бэлтгэгдсэн байдаг, эмэгтэйчүүд бэлтгэгдээгүй гэж хэлж бас болохгүй. Улс төрийн болон хувь хүний манлайллаар нь харьцуулбал эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүд нэг их  ялгаа байдаггүй. Харин энэ удаа МАН-ын хувьд ёс зүйтэй, шударга хүмүүсийг нэр дэвшүүлнэ, нэр дэвшигчдээс мөнгө авахгүй гээд зарлачихсан. Энэ бол эмэгтэйчүүд, залуучууддаа том боломж өгч байгаа төдийгүй, улс төр дэх шударга ёсны эхлэл, МАН-ын хувьд маш том улс төрийн манлайлал юм.

Нөгөөтэйгүүр эмэгтэйчүүдээс өөрсдөөс нь шалтгаалдаг хэд хэдэн хүчин зүйл бий. Тухайлбал Зориг дутагддаг. Мөн улс орны бодлого толорхойлох түвшинд ажиллах чадвартай гэдгээ харуулах ёстой. Эмэгтэйчүүд сонгогдоод яг юу хийх вэ, юуг өөрчлөх юм бэ, ямар асуудлыг шийдэх вэ гэдгээ тодорхой болгох, өөрөөр хэлбэл бодит асуудал ярих ёстой. Түүнээс биш эмэгтэйчүүд улс төрд цөөхөн байна, эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоог нэмэгдүүлье гээд хоосон яриад байвал өнөөдөр ямар байна, хэдэн жилийн дараа ч энэ байрандаа байсаар л байх болно. Бас “бид нарыг сонгоод өгөөч”, “60 саяын босго өндөр байна” гэж мянга хэлээд нэмэргүй. Яагаад гэвэл ихэнхи эрэгтэй улс төрчид гарааны тэгш бус байдал, квот гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. “Адилхан л байх ёстой”, “Хаалга өшиглөөд ороод ир л дээ” гэх зэргээр ярьдаг. Эмэгтэйчүүд бид нар ч гэсэн олонхи байсан бол эрэгтэйчүүдэд адилхан тэгж хэлээд сууж байхыг үгүйсгэх аргагүй.

Гэтэл сая квотыг 30 хувь болгох гээд хараахан чадсангүй, нэг л гишүүн саналаа өгчихсөн бол болох байсан. Үүний цаана эмэгтэйчүүд чадахгүй гэсэн үл итгэсэн байдал кноп дарж байгаа эрэгтэй гишүүдэд байгаа. Тэр үл итгэсэн байдлын мөсөн уулыг хайлуулах ганц зүйл нь эмэгтэйчүүдийн манлайлал юм. За  тэгээд эмэгтэйчүүдийн манлайлал гэхээр олон асуудлыг хамаарнаа бас.

Юуны түрүүнд төрийн бодлого тодорхойлох мэдлэг боловсрол, зориг тэвчээр, шийдэмгий байдлыг шаарддаг. Учир нь эмэгтэйчүүд гэр бүлийнхээ ачааг үүрэлцдэг шигээ нийгмийн ачааг олон түмний өмнө үүрч, хариуцлага хүлээнэ гэдгээ ухамсарлаж, шударга, зоригтой, тууштай байх ёстой. Манай эмэгтэйчүүдэд ийм чанар хангалттай бий.

Эмэгтэйчүүд цаг үетэйгээ хөл нийлүүлж, өөрчлөгдөх ёстой. Бид тийм байсан та нар тийм байх ёстой гэдэг хандлагаа өөрчилье

Нэгэнт эмэгтэйчүүдийн манлайллын асуудал ярьж байгаа болохоор өөрчлөлт, хөгжлийн талаар ярихаас өөр аргагүй. Цаг үеэ дагаж, өөрчлөгдөж чадахгүй бол хичнээн квот байгаад ч нэмэргүй. Өнөөдөр дэлхий ертөнц минут секундээр өөрчлөгдөж байна. Дижитал шилжилт, технологи, инновацийн эрин зуунд шилжчихсэн байхад бид өнөөдөр хаана явна вэ. Инноваци, гарааны бизнесийг дэмжих төвүүд бий болж, оюуны өмч, патентын тухай хуулиуд өөрчлөгдөж байгаа хэдий ч дэлхий биднийг бүр хаяад алга боллоо. Хиймэл оюун ухаан хаалга тогшиж, сандал булаалдаж байна. Эдгээрийг эмэгтэйчүүд бид олж харах ёстой болоод байна. Дээрээс нь өнөөгийн нийгэмд гурван үеийн ялгарал бий болчихоод байна. Жишээлбэл би хүүхэдтэйгээ хүүхдийнхээ хэлээр л ярихгүй бол хэзээ ч би хүүхдээ ойлгохгүй. “Бидний үед тийм байсан, чи ийм байж болохгүй  гэж хэлдэг үе бидний 70 –аад оныхноор дуусаасай”. Бид социализмийн үед бид тийм байсан та нар тийм байх ёстой гэдэг хандлагаа өрчилж, цаг үетэйгээ хөл нийлүүлэн алхахаас өөр аргагүй боллоо. Харилцаж байгаа хүмүүсээ ойлгож хүндэлж, залуучуудын “хэл”-ээр ярьдаг, залуучууд юу хүсэж байна гэдгийг мэдрэх шаардлага бий болоод байна. Бидний дараагийн үе тэс ондоо үе гарч ирж байна. Хэдхэн жилийн дараа тэд гоё машин, тансаг хаусыг үнэлж үзэхээ болино. Тэдний үнэт зүйл тэс өөр байх болно. Тэр болгоныг эмэгтэйчүүд л торгон мэдрэмжээрээ түрүүлж мэдэрч чадна.  Ингэж бид алсыг харж, тэгж бодлогоо тодорхойлж, түүгээрээ эрчүүдээс ялгарч, манлайлж чадна.

Улс төрийг мөнгөнөөс салгасан цагт эмэгтэйчүүдийн оролцоо нэмэгдэнэ.

XXI зуун бол эмэгтэйчүүдийн зуун гэж ярьдаг. Эмэгтэй төрийн тэргүүн, ерөнхий сайдтай  улс орнуудын тоо нэмэгдэж байгаа. Дэлхийн улс орнуудад эмэгтэйчүүдийн шийдвэр гаргах төвшинд эзлэх хувь нэмэгдэж байна. Удирдлагын түвшинд эмэгтэйчүүд олон ажилладаг компаниудын үр ашиг өндөр болж байна. Парламентын засаглалтай улс орнуудад эмэгтэй гишүүдийн тоо өссөнөөр нийгмийн асуудлуудаа түлхүү анхаарсан, хүн рүүгээ чиглэсэн бодлоготой болж байна. Ил тод байдлын индекс тасралтгүй өссөн байдаг. Түүнчлэн авлига буурдаг гэх мэт олон давуу тал ажиглагддаг.

Шведийн парламентын гишүүнээс танай улсад яагаад эмэгтэй улс төрчдийн хувь ийм өндөр байна вэ гэж асууж л дээ. Тэгсэн “манай оронд улс төрөөр мөнгө хийхээ болиод удаж байна шүү дээ” гэж хариулсан байдаг. Жендэрийн мэргэжилтэн болон эрдэмтэн, судлаачид улс төрийг мөнгөнөөс салгахгүйгээр эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх боломжгүй гэж үздэг. Энэ нь л хамгийн том тээг болоод байгаа зүйл юм.

Нөгөө талаас сонгогчдын боловсролын асуудал байна. Саналаа худалдана гэдэг бол та өөрийнхөө амьдралыг  худалдахтай адил. Нийгмийн даатгалын мөнгийг чинь хулгайлдаг биш нийгмийн асуудлыг чинь шийдэх тийм хүмүүсийг сонгох нь чухал. Бэлэг өгдөг биш бодлого ярьдаг хүмүүсийг сонгох нь чухал.

Ихэнхи эмэгтэйчүүдийн хувьд эрэгтэйчүүдтэй харьцуулахад эдийн засгийн байдал нь харьцангуй доогуур төвшинд байдаг. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр ч эмэгтэйчүүдийн авдаг цалин эрэгтэйчүүдийнхээс бага байна. “Адил хөдөлмөрт адил цалин” гэдэг зарчим үйлчлэхгүй байна. Монгол Улсад хөдөлмөрийн зах зээл дээр ажиллагсдын цагийн хөлс дунджаар 3500 төгрөг байхад эрэгтэйчүүдийнх 3600, эмэгтэйчүүдийнх 3300 төгрөг байна.

Ийм байхад улс төрийн санхүүжилт ил тод, шударга, мөнгөнөөс хараат бус байж байж тэгш байдал бий болно. Хоосон 20 хувийн квотоор энэ асуудлыг шийдэхгүй. Квотыг улс орнууд улс төрийн намын санхүүжилттэй нь уяж өгсөн байдаг. Нэр дэвшигчдийг жагсаахдаа цахилгаан товчны зарчмаас гадна эхний 3 нэр дэвшигчдэд 1, дөрвөөс долоод 2 гэх мэтчилэн хэрхэн жагсаахыг тодорхой дүрэм журмаар тогтоодог аргууд ч байгаа. Энд нэр дэвшигчдийн хөрөнгө мөнгөний бяд ерөөсөө хамаагүй. Ташрамд хэлэхэд “эмэгтэйчүүдийн квот” гэж бид буруу  яриад байдаг. Энэ бол нэг хүйсийн төлөөллийн тухай асуудал. Нөгөө талаар 20 хувь бол доод хязгаар болохоос  дээд хязгаар биш юм.

Эмэгтэйчүүдийн манлайлал, улс төрийн оролцооны хүрээнд “Эмэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдээ дэмждэггүй” гэж хүмүүс ярьдаг. Гэхдээ тийм биш, харин ч  дэмждэг юм шүү. 2012 оны сонгуулийн дараа хийгдсэн судалгаагаар нэр дэвшээд ялалт байгуулсан эмэгтэй гишүүдэд санал өгсөн сонгогчдын дийлэнх нь эмэгтэйчүүд байсан.

Эрэгтэй, эмэгтэй хүн байгалаасаа ялгаатай ч хамтдаа оршиж, амьдралыг бий болгож, авч явдаг хуультай.

Дээр хэлсэнчлэн эрэгтэй эмэгтэй хүмүүст ялгавартай ханддаг нийгмийн тогтсон хандлага одоог хүртэл хүчтэй хэвээр байна. Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн адилхан буруутай үйлдэл хийсэн байхад эрэгтэй хүнийг тэгсхийгээд өнгөрөөчихдөг, харин эмэгтэйчүүдийг элдвээр хэлж, доромжилдог. Өөрөөр хэлбэл сонгогчид эмэгтэй хүнд харьцангуй өндөр шаардлага тавьдаг бөгөөд нийгмийн зүгээс эмэгтэй хүнээс хүлээж байгаа хүлээлт их байдаг.

Яагаад гэвэл аливаа бүх ариун цагаан зүйлийн эх ундарга, зөв сайхан бүхнийг эхлэл нь алтан хэвлийдээ хүмүүний амьдралыг бий болгож, ангир уургаа  амлуулсан эх хүнд байдаг гэж үздэг. Тийм учраас эмэгтэй хүнээс хүлээж байгаа хүлээлт өндөр байдаг байх гэж би дотроо боддог юм. Миний эмээ “эмэгтэй хүн завилж суух битгий хэл зоргоороо ч суух ёсгүй” гэж хэлдэг байлаа. Тухайн үедээ хүний эрх шүү дээ гэх ухааны юм боддог л байлаа. Ер нь эрэгтэй, эмэгтэй аль нь ч байлаа гэсэн зөв шударга байж, өөрийгөө маш сайхан авч явах ёстой. Тэр чинээгээрээ үр хүүхэд маань бидний үлгэрээр өсөж хүмүүжиж, бусад хүмүүс тэгж хүлээж авч, нийгэмд эзлэх байр сууриа олж авдаг.

Засгийн газрын сайд нарын 80 хувийг нь эмэгтэйчүүд болгочихвол бас л доголдол гарна. Айл гэрийн тулах багана 2 байдаг шиг, байгалийнхаа хуулиар хүний ертөнцийн бүхий л орчилд эрэгтэй, эмэгтэйчүүд хамтдаа байж гайхамшигийг бүтээнэ.

Төрж үзээгүй эрэгтэй хүн төрөх эмнэлэг барих бодлого эн тэргүүнд ярихгүй шүү дээ.

Хот суурин газар амьдарч байгаа эмэгтэйчүүд төрөх эмнэлэг явлаа гэхэд сайндаа таван км яваад л очино. Гэтэл хөдөөгийн эмэгтэйчүүд 50,100 км явж төрөх эмнэлэгт очиж байна. Төрж үзээгүй эрэгтэй хүн төрөх эмнэлэг барих санаа хамгийн түрүүнд толгойд нь орж ирэхгүй шүү дээ. Тэгэхээр эмэгтэйчүүд л ийм бодлогыг хийнэ. Цэргийн ангийн дүрэм журмыг ийм болгое, ингэж өөрчилье гэдэг санаа цэрэгт явсан эрэгтэйчүүдээс л гарна. Тэгэхээр ялгаатай хэрэгцээгээ дагаж ялгаатай бүлгүүдийн төлөөлөл шийдвэр гаргах түвшинд тэнцвэртэй байх учиртай. 

Миний удирддаг Либерал эмэгтэйчүүдийн оюуны сан 21 аймагт салбар зөвлөлтэй, жендэрийн тэгш эрх, хүний эрх, эмэгтэйчүүдийн манлайлал чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллага. Энэ жилд бид хөдөөгийн малчин эмэгтэйчүүд, залуучууд, сонгогчдын боловсролд чиглэсэн хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ. Эрэгтэй, эмэгтэй бүгд л жендэрийн тэгш эрх гэж юу болохыг ойлгодог байгаасай гэж бид хүсдэг. Яагаад гэвэл жендэрийн асуудал бол хүн бүрт хамаатай.