УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга С.Бямбацогттой ярилцлаа.

-СЕХ-ноос УИХ- ын сонгуулийн тойрог байгуулах, тойргийн мандатын тоог хэлэлцэн баталсан. Гэвч МАН-ын бүлгийн гишүүдийн эсэргүүцэлтэй маш их тулгарсан. СЕХ-ноос оруулсан төсөлд нэг их өөрчлөлт оролгүй батлагдлаа гэж харагдсан даа?

-Намын нэрсийн жагсаалтаар 28 гишүүн сонгох нь Үндсэн хууль зөрчсөн хэмээн Цэц дүгнэлтээ гаргасан. УИХ Цэцийн дүгнэлтийг хүлээж авсантай холбогдуулан Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, сонгуулийн тойрог, мандатын тоог тогтоох асуудлыг СЕХ Сонгуулийн тухай хуулийн 22.5-д заасны дагуу УИХ-д өргөн барьж хэлэлцүүлсэн.

Сонгуулийн тойрог, мандатын тоог тогтоохдоо нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны нэгж, хүн амын тоог харгалзан УИХ-д өргөн барьсан. Харамсалтай нь үүнийг хэлэлцэх явцад АН-ын бүлгээс тодорхой тойргууд дээр зарим тойргийн мандатын тоог нэмэх, хасах санал гарсан.

СЕХ-ноос өргөн барьсан төсөл дээр Хэнтий аймгийг гурван мандаттай баихаар оруулсан л даа. Хүн амын тоо, газар нутгийн хэмжээ, засаг захиргааны нэгжээрээ ч Хэнтий аймгаас илүү Дорнод, Увс аймгуудын мандатын тоог нэмэхгүй байх төсөл өргөн мэдүүлсэн нь адил тэнцүү байх зарчмыг алдагдуулсан.

СЕХ-ноос өргөн мэдүүлсэн төсөл дээр Хэнтий аймаг асуудалтай байсан. Дорнод, Увс аймаг хоёр мандаттай байхад доор нь бичигдэж байсан Хэнтий аймгийг яагаад гурван мандаттай болгов гэдэг асуудал нь өөрөө маргааны үндэс болсон. Түүгээр ч зогсохгүй АН-ын бүлэг хуралдаад Сүхбаатар аймгийн нэг мандатыг Увс аймаг руу шилжүүлэх асуудлыг босгож ирсэн.

Мөн Хөвсгөл, Ховд, Увс, Өвөрхангай, Завхан аймгийн тойргийг хуваахдаа адил тэнцүү, тасралтгүй үргэлжилсэн байх зарчмыг алдагдуулсан.

Тухайлбал, Увс аймаг дээр гэхэд баруун, баруун өмнө талын нэг сумыг зүүн талын нэг суманд аваачиж наасан байх жишээтэй. Увс аймаг гурван мандаттай болсон бол гурав л хуваагдах ёстой. Гэтэл Увс аймгийн нутаг дэвсгэр ес хуваагдсан. Үндсэндээ тойрог бүрийг нь тал бүрт тарааж хуваарилсан байсан.

-Гэхдээ Увс аймаг дээр гэхэд баяд, дөрвөд, халх гэсэн ястнаар хуваачихаар тухайн ястны төлөөлөл тэндээсээ илүү санал авдаг тул ижил тэнцүү байх зарчмынхаа хүрээнд баяд, дөрвөд, халх гээд сумдаас тэнцүү оруулах гэж ингэж хуваарилсан гээд байгаа шүү дээ?

-2004, 2008, 2012 оны сонгуулиуд томсгосон тойргоор явагдсан. Түүнээс өмнөх сонгуулиуд жижиг мажоритар системээр явж ирсэн. Тийм уламжлал байгаа болохоор тэгж явах нь зөв байсан. Тасралтгүй үргэлжлэх зарчим, хүн амын тоо, засаг захиргааны нэгжээ харгалзан үзээрэй гэж МАН-ын бүлгээс СЕХ-нд албан бичиг хүргүүлж байсан.

Тэр бүү хэл аймгуудыг ингэж хувааж болох юм байна гэсэн өөрсдийнхөө саналыг ч хүргүүлсэн. Жагсаалтын 28 мандатыг хуваахдаа эхлээд Булган, Говь-Алтай, Сүхбаатар, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь зэрэг нэг мандаттай аймгуудын мандатын тоог хоёр болгоё.

Хотод 12, орон нутагт 16 мандатыг хуваарилъя гэсэн юм. Ингээд явсан бол эхний зургаан мандат нь нэг мандаттай аймгууд дээр нэмэгдээд үлдсэн 10 мандатыг хүн амын тоог нь харгалзаад бусад аймгууд дээр нэмье. Хотод хуваарилагдах 12 мандатыг зургаан дүүрэг дээр хоёр, хоёроор нь нэмж өгч болох юм байна гэж үзээд байсан юм.

Хэнтий аймгийг эс тооцвол Сонгуулийн тухай хуулийн 22.5-д заасанчлан оруулж ирсэн юм. Харамсалтай нь АН-ын бүлэг өөрсдийнхөө намын хүмүүсийг дуудаад тухайлбал, Ховд аймаг дээр гэхэд нэр дэвших сонирхолтой гурван хүнээ СЕХ-ноос хуваасан байдал нь энэ байна.

Үүгээр явбал та гурав ялах уу гэхэд “Энэ Ардын намд ашигтай хуваалт болжээ. Тиймээс Ховдыг хоёр мандаттай болговол ямар вэ” гэдгийг хүртэл ярьсан байдаг. Уг нь Ховд аймгаас сонгогдох төлөөлөл аль болох олуулаа байж төрд үгээ хэлээд явбал тэр нутгийн хөрөнгө оруулалт, хөгжил дэвшил зэрэг нийгмийн олон асуудал шийдэгдэх боломж бүрдэх ёстой.

Гэсэн ч Ардчилсан намд ашиггүй, Ардын намд ашиггай хувилбар болчихож гэсэн байгаа юм. Харин ардчилсан намд ашигтайгаар хуваарилалт хийкэ гэхзэр нэг тойрог нь 20 мянга, нөгөөх нь 16 мянга, гурав дахь нь 14 мянган сонгогчтой гээд адил тэнцүү биш хуваалт хийгээд олонхоороо хүч түрээд баталлаа. Ийм шударга бус явдал болоод өнгөрлөө.

Өөрсдийнхөө намын хүмүүсийг ялуулах гэсэн оролдлого Хэнтий, Увс, Ховд, Завхан, Өвөрхангай аймаг дээр гарч ирсэн. Ийм шударга бус хууль зөрчсөн, ичих булчирхайгүй шийдвэр гаргасан болохоор эсэргүүцлээ илэрхийлсэн юм.

-СЕХ-ноос МАН-ын бүлгийн гишүүдэд таалагдсан хуваарилалт хийх боломжгүй гэдэг зүйлийг ярьсан. Танай бүлгээс АН-д ашигтай хувилбар гэдэг шиг МАН-д ашигтай хувилбараа зүтгүүлэх гээд байсан юм биш үү. Та нарыг л улстөржүүлсэн гээд байгаа л даа?

-Бид Сонгуулийн тухай хуулийн 22.5-ыг баримтлах юм бол ингэж хуваарилж болох юм байна гэдэг саналаа явуулсан. Түүнээс ямар нэгэн шахалт үзүүлээгүй. МАН-ын бүлгийн зүгээс өгсөн саналыг бараг аваагүй. Гэхдээ СЕХ-ноос оруулж ирсэн тогтоолын төслийн санал нь харьцангуй гайгүй байсан.

Дахин хэлэхэд ганцхан Хэнтий аймаг дээр л асуудал байсан юм. Үүн дээр л асуудал ярьсан болохоос бусад аймгууд дээр яриагүй. Бидний өөр нэг ярьсан зүйл нь Сүхбаатар аймгийн нэг мандатыг Увс аймагт шилжүүлэх, нэг мандаттай Булган, Говь-Алтай зэрэг зарим аймгуудын мандатыг нэмэлгүй хууль зөрчсөн үйлдэлд нь эсэргүүцлээ илэрхийлсэн.

-Багануур, Багахангай, Налайх дүүргүүдийг бие даасан нэг тойрог болгосон ч Хан-Уул, Чингэлтэй, Сүхбаатар дүүргүүдэд хуваариллаа. Ялангуяа Д.Оюунхорол гишүүн энэ тал дээр нэлээд шүүмжилж байгаа харагдсан...

-Нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл Налайх, Багануур дүүргийг дагуул хот болгож бие даасан бүтэцтэй болгоно гэж амласан. Тэр хүрээндээ Налайх дүүргийн Засаг даргаас гадна Хотын захирагч гэдэг албан тушаал гаргаж ирээд захиратчаа сонгох гэж хэд хэдэн удаа сонгууль явуулсан. Багануур дүүргийн Хотын захирагчийн сонгуульд МАН-ын гишүүн ялалт байгуулахаар нь хэдэн сараар томилохгүй байж байгаад томилсон.

Ийм байдлаар энэ дүүргүүдийг бие даасан хот болгож, захирагчийг нь томилсон юм шүү дээ. Тэр утгаараа СЕХ-ноос Налайх, Багануур, Багахангай дүүргүүдийг нэг тойрог болгохоор санал оруулж ирсэн ч Н.Батбаяр, Х.Тэмүүжин, Р.Гончигдорж, Г.Батхүү нарын гишүүд Налайх дүүргийг Чингэлтэй дүүрэгт авч ирээд нэг хороонд наачихсан. Багахангай дүүргийг Хан-Уул дүүрэгт авч ирээд мөн л хоёр, гурван хороонд өгчихсөн.

Тэгсэн хэрнээ Багануур дүүргийг Сүхбаатар дүүрэгт авч ирээд дөрөв хуваагаад дөрвөн хороонд хуваарилсан. Адилхан зарчим байдаг бол адилхан л зарчим байх ёстой биз дээ. Налайх дүүрэг яахаараа нэг хороонд бүтнээрээ наалдчихдаг юм.

Яагаад Багануур дүүргийг нь дөрөв тасдаад дөрвөн хороонд хуваагаад өгчихдөг юм бэ. Хэнд зориулж ийм зүйл хийгээд байгаа юм. Нэр дэвшигчид нь тодорхой болоод ирэхээр хэнд зориулсан бэ гэдэг нь харагдана. Өвөрхангай аймагт гэхэд нийт газар нутгийн 86 хувь нь нэг тойрог болсон.

Үүнийг хэнд зориулж байгаа юм. Нэг нэр дэвшигч нь аймгийн төвийн ганц суман дээр ажиллаж байгаад гарч ирэх бол нөгөөх нь хойноос нь урагш, зүүнээс нь баруун тийшээ 10 гаруй сумаар ааг амьсгаагүй давхиж байж гарч ирэх юм байна л даа. Энэ тэгш зарчим мөн үү. Ганц жишээ хэлэхэд л ийм байна.

-Сонгууль болж эцсийн үр дүн гараагүй байхад Ардын намынхан арай эрт барьц алдаад байгаа юм биш үү. Ялахгүй гэдэгтэйгээ эвлэрчихсэн юм биш үү гэдэг яриа гараад эхэлчихэж?

-Энэ Их хурал мордохын хазгай эхэлсэн. Эхнээсээ л хууль зөрчсөн. Хууль зөрчин хүч түрэн асуудлыг шийддэг байсан. Эцэст нь эдийн засаг  маань элгээрээ хэвтлээ. Монгол Улсын гадаад орчин дахь нэр хүнд шалан дээр уналаа. Монголоос гадныхан зугтдаг боллоо. Монголын ард түмэн хоногийн хоолоо яаж олох вэ гэж боддог болсон.

Ингээд үзэхээр хууль зерчдөг, хүч түрдэг, хэт их улстөржилтийн үр дүн нь юу байв аа гэдгийг Монголын ард түмний амьдралаас харж болохоор байна. Үүнийгээ ойлгож, засаад, зөвшилцөөд явъя гээд МАН-ыг Засгийн газарт урьж оруулсан ч хөөгөөд явуулсан.

2008-2012 онд бид АН-ыг засагт урьж оруулаад хамтраад явж байхад өөрсдөө хаяад явж байсан. Гэтэл одоо сонгуульд ялахын тулд хүч түрдэг, хууль зөрчдөг аргаа хэрэглэж байна. Ийм байдлаар сонгууль зохион байгуулж, өөрсдийнхөө талд шийдвэр гаргана гэж байгаа бол эндүүрэл.

Тэдний ийм байдалд нь бид эгдүүцэж байгаа юм. Түүнээс биш айгаад, барьц алдаад байгаа зүйл байхгүй ээ. Энэ хүмүүст хэлж ярьж, алдааг нь засч, хазаарлаж байхгүй бол хазааргүй морь шиг харсан зүтгээ давхиад, булгиад энэ улс орныг сүйдэлждууслаа. Сонгогчдын хүслийн биш хүсээгүй үр дүн гарсан сонгууль болгохыг хүсэхгүй байна.

Сонгууль ил тод, шударга, хугацаандаа болох ёстой. Үр дүн нь ард түмний хүсэн хүлээсэн үр дүн байх ёстой. Өөрсдөө эрх барихын тулд сонгуулийг иймэрхүү байдлаар явуулна гэж байгаа бол бид хазаар болно.

-Сонгуулийн тойрог байгуулах, тойргийн мандатын тоог Их хурал хэлэл цсэнээс хойш УИХ дахь МАН-ын бүлгийн гишүүд чуулганы хуралдаанд оролцсонгүй. Танай бүлгийн гишүүд чуулгандаа сууж ирц бүрдүүлэхгүй бол чуулганыг завсарлуулахаас өөр аргагүй байдалд хүрэх үү?

-Чуулганы хуралдааныг аль болох хурдан завсарлуулаад сонгууль зургадугаар сарын 29-нд биш тавдугаар сарын 29-нд болоосой гэж бодож байна. “Үлдэх хүнээр ачаа бүү татуул” гэдэг үг бий дээ. Түүн шиг ийм хариуцлагагүй нөхдөөр төрийн эрх бариулж хоног алдмааргүй байна.

Хэрэв тэгэх юм бол сонгуулийн тойрог байгуулах, тойргийн мандатын тоог хэлэлцсэн шиг балмад, хууль зөрчсөн шийдвэр гарна. Эцэст нь Монгол Улс, Монголын ард түмэн золиос нь болно. Тиймээс хууль зөрчсөн ийм шийдвэрүүдийг аль болох бага гаргуулахын тулд энэ Их хурал үйл ажиллагаагаа хурдан зогсоох ёстой.

Тиймээс манай бүлгийн гишүүд баасан гаригийн чуулганы хуралдаанд оролцоогүй.  Сандал ширээний асуудал, сайд томилох, Засгийн газар байгуулахад УИХ тэр дундаа АН-ын гишүүд яаж идэвхтэй оролцдог билээ.

Өнгөрсөн дөрвөн жил улс орноороо тоглож, ардтүмний амьдрапыг улдан чангаачихаад дахин дөрвөн жил ард түмнээр тоглох гээд эрхээ авахын төлөө улайрч байна. Өөрсдийнхөө ашиг сонирхлын зүйл дээр Байнгын хороо, чуулганы ирцээ 100 хувь бүрдүүлдэг. Өнгөрөгч баасан гаригийн чуулганаар “Ард түмэнд амин чухал Шүүх байгуулах тухай хуулийг хэлэлцэх гэж байна. Ардын нам чуулгандаа орж ирье" гэж Р.Гончигдорж дарга гоншигоноод сууж байсан.

Өөрсдийнхөө эрх ашигт нийцсэн зүйл дээр Ардын намгүйгээр уургын морь шиг уулгалан орж ирцээ бүрдүүлээд явдаг байж улс орон, ард түмний амьдрал ахуйд хэрэгтэй зүйл дээр чуулгандаа ирдэггүй. Энэ чинь ариун явдал юм уу. Олонхоороо ирцээ бүрдүүлээд хүч түрээд явдаг шигээ бай л даа. “Ардын нам төрийн ажил гацаалаа” л гээд байдаг. Эрх барьж байгаа хүмүүс нь эрхээ эдэлж байгаа бол үүргээ хүлээдэг байх ёстой. Эрхээ эдэлж байгаа бол хариуцлагаа хүлээдэг байх ёстой.

-2012 оны сонгуулийн дараа Засгийн газар байгуулахад “Шударга ёс” эвслийн бүлэг АН-тай хамтарч засаг байгуулж байлаа. Өнөөдөр харин гишүүд нь АН, МАН-д хуваагдан орсноор бүлэггүй боллоо л доо. Сонгуулийн өмнө гишүүд ийнхүү өөр нам руу орж байгааг та юу гэж харж байна вэ?

-1990 оноос хойших түүхийг харж байхад Монгол Улсад олон нам хэрэггүй юм байна гэдэг нь тодорхой харагдлаа. Апь болох цөөн нам улс төрд ойлголцож, зөвшилцөж байхгүй бол олон нам нь улстөржиж хуваагддаг. Хуваагдал нь үзэн ядалт болдог. Үзэн ядалт нь өш хонзон болдог гэдгийг мэдэж авцгаалаа.

Ийм байдлаар Монгол Улс хөгжихгүй. Өнгөрсөн 26 жилийн найман жилд нь МАН дангаараа, Ардчилсан нам найман жил дангаараа засгийн эрх барьсан. 10 жилд нь хамтарч засгийн эрх барьсан. 1992- 1996 оны Д.Бямбасүрэнгийн Засгийн газар хамтарсан Засгийн газар байсан. 2004- 2008 онд Ц.Элбэгдорж, М.Энхболдын Засгийн газар хамтарсан.

2008-2012 оны С.Баяр, Сү.Батболдын Засгийн газар мөн л хамтарсан засаг байгуулсан. 1996-2000 оны АН-ын Засгийн газар төрийн албан хаагчдынхаа цалинг өгч чадахгүй хэдэн сар болдог байсан бол 2012-2016 оны АН-ын Засгийн газар төрийн албан хаагчдынхаа цалинг өгч чадахгүй хэдэн сар болдог байсан бол 2012-2016 оны хооронд эдийн засгийг тэд ямар болгосон билээ дээ. Үүнээс харахад засгийн эрх барьж үзсэн, 26 жилийн туршлагатай улс төрийн хүчин эрх барих гэж яаж зүдэрч байгааг харлаа.

Энэ нам нь эрх барьж чадахгүй байхад шинэ байгуулагдсан намууд төрийн эрх бариад явна гэдэг юу л бол. Тиймээс Монголд олон нам хэрэггүй, тулхтай, туршлагатай, улс орныг аваад явчих хэмжээний цөөн нам байх хэрэгтэй. Тэр намууд нь зөвшилцөөд, улс орны эрх ашгийн төлөө нэгдэж ажиллах шаардлагатай.

-МАН-ын Бага хурал хэзээ хуралдаж, нэр дэвших хүмүүсээ зарлах бол?

-Улс төрийн намууд тавдугаар сарын 23-27-ны хооронд нэр дэвшигчдээ төлөөллийн төв байгууллага нь дэвшүүлж дуусах ёстой. Хугацаандаа багтаж МАН-ын Бага хурал хуралдана. Тавдугаар сарын 25-26-ны үед л хуралдах болов уу.