УИХ-ын гишүүн Б.Мөнхсоёлтой ярилцлаа.

-НҮБ-аас “Агаарын бохирдлын хөрөнгө оруулалтын жишиг судалгаа”-г танилцуулахдаа “Монгол Улсад гадаад, дотоод орчны бохирдлын улмаас жилд 7000 гаруй хүн нас барж байна” гэж мэдээлсэн. Үүний нэг гол шалтгаан агаарын бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрлээ. Эх орондоо яаж эрүүл саруул аж төрөх вэ гэдэг бидний тулгамдсан асуудал боллоо. Хоёулаа эндээс эхэлж ярилцъя. Одоо бүгдээрээ яах вэ?

-Би өөрөө утааны чиглэлээр ажилладаг, технологийн инженер биш учраас яг цэгцтэй мэдээлэл хэлж чадахгүй байна.

Саяхан нийгмийн идэвхтэн залуу Ч.Ганжавхлан “Иргэд бид агаарын бохирдолтой тэмцэхгүй бол үнэхээр томчууд байтугай хүүхдүүдийн эрүүл мэнд, амь нас аюул заналхийлж байна” гэж хэлснийг маш их дэмжиж байгаа юм. Ээж хүний хувьд, иргэн хүний хувьд, мэдээж улстөрч, УИХын гишүүний хувьд. Олон жил өчнөөн хөрөнгө мөнгө зарцуулагдсаныг бид мэдэж байгаа. Үр өгөөж нь хаана байна вэ. Яагаад үр дүн гарахгүйд санаа зовохгүй байна вэ гэж үнэхээр их гайхаж байна. Тухай тухайн үед мөнгөөр бүхнийг шийдээд байна. Өөрөөр хэлбэл, зуухыг зуухаар, нүүрсийг сайжруулсан шахмал түлшээр сольж байна. Тэгээд үр дүн нь хаана байна вэ. Үр дүнгүй байгаад хэн хариуцлага хүлээх вэ. Нотолгоо хаана байна вэ. Энэ болгон дээр анхааралтай ажиллахгүй байна. Гол шалтгааныг тодорхойлсон юм бол утаа үүсгэж байгаа гол эх үүсвэрийг багасгах тал дээр яагаад арга хэмжээ авахгүй байгаа юм бэ. Орон сууцжуулах хөтөлбөр хэр явж байна вэ гээд асуудлууд байна.

-Утааг бууруулахад сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд 1.5 их наяд орчим төгрөг зарцуулсан ч үр дүн гарсангүй, Монгол Улс утаагаараа дэлхийд тэргүүлж байна. Энэ нь Монгол Улсад хариуцлага тооцдог механизм байхгүйтэй холбоотой юу?

-Би Нийслэлийн Засаг дарга, орлогч дарга нар, албаны бусад хүмүүсийн ярьж байгааг сонсож байна. Үнэхээр хангалтгүй байна. Манай Монголд аливаа асуудлыг шийдэхдээ тал бүрийн оролцоо, уялдаа холбоог хангасан, координац сайтай, хүний нөөцийн болон санхүүгийн нөөцийн давхцал үүсгэхгүй нэг шийдэл рүүгээ хамтын хүчээр ороод, мониторинг үнэлгээ хийж байгаад үр дүнд хүрсэн эсэхээ тооцдог систем ерөөсөө хаана ч алга. Энэ нь эргээд хариуцлагагүй, эзэнгүй нийгэм бий болоход хүргэж байна. Энэ асуудалд зөвхөн монголчууд төдийгүй гадаадын, олон улсын байгууллагууд олон жилийн турш ихээхэн анхаарал тавьж ирсэн.

НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас “Аюулын харанга дэлдэж байна” гэсэн олон улсын шинжтэй хурал ч зохион байгуулж байсан. Би тухайн үед тус уулзалтыг даргалж, оролцож байсан. Тэр үед л “Энэ бол аюул шүү, аюулын харанга дэлдэж байна шүү” гэж хэлж байсан байхгүй юу. Тэрнээс хойш даруй дөрвөн жил өнгөрчихлөө. Үр дүн маш хангалтгүй байна. Бид өдөр тутамдаа нийгмийн сүлжээгээр хүүхдийн амь нас эрсдэж байна гэсэн мэдээлэл авч байна. Ханиад, томуу хүрлээ, амь эрсдэх хүртэл аюул байна гэж мэдээлж байна. Хайран биз дээ. Хайран хүүхдийн амь нас.

-Та энэ мэтчилэн нийгмийн болж бүтэхгүй асуудлыг шийдвэрлэхэд УИХ-ын гишүүн, хувь хүний хувьд хэр оролцоотой байна вэ. Юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Би одоо УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд долоо, найман ажлын хэсэгт орж ажиллаж байна. Нэг талдаа мэдээж бизнесийн орчин, эдийн засгийн чадавх, чадамж чухал. Энэ бүхэн сайн байснаар эргээд иргэд маань ажилтай, орлоготой, цалинтай байна. Орлого, цалинтай хүмүүс ядуурлаас зайлсхийнэ.

Нийгмийн аливаа асуудлаас зайлсхийнэ. Ядаж л үр хүүхэд нь эрүүл мэндийн асуудал тулгарлаа гэхэд санхүүгийн боломжтой байна гэсэн үг. Нөгөө талдаа би Хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөрийн хоёрдугаар шатны хөтөлбөр боловсруулах ажлын хэсэгт байна. Түүнээс гадна Гэрч, хохирогчийг хамгаалах ажлын хэсэг, Тамхины хяналтын тухай хуулийн ажлын хэсэгт байна. Иргэний нийгмийн төлөөлөл байсныхаа хувьд, бас ээж хүн, эмэгтэй хүнийхээ хувьд Хүний эрх, хүүхдийн эрхийг хангах ажлын хэсгүүдэд ажиллаж байна. Мөн УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны Тогтвортой хөгжлийн зорилгын дэд хорооны даргаар саяхан сонгогдон ажиллаж байна.

-Юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Ялангуяа хүүхдийн эрх, боловсрол, эрүүл мэндийн асуудалд анхаармаар байгаа байхгүй юу. Энэ хүрээндээ ч утааны асуудал, иргэдэд тулгамдаж буй өдөр бүрийн шинэ сенсацитай, тэгсэн мөртлөө эргэх холбоогүй, хангалттай мэдээлэл, шийдэлгүй байгаа асуудлууд дээр анхаарч ажиллана гэж бодож байна.

-Агаарын бохирдлын асуудалтай Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагууд, нийслэлийн удирдлагууд гээд тусдаа байдлаар, нэгдсэн бодлого, уялдаа холбоогүй ажиллаж байгаагаас үр дүнд гарахгүй байна уу. Та юу хэлмээр байна вэ?

-УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны харьяа Хүний эрхийн дэд хороо, Хүний эрхийн үндэсний комисс гээд хүний эрх ярьдаг янз бүрийн түвшний маш олон байгууллага, шийдвэр гаргах холбогдох хүмүүс бий. Гэтэл нөгөө талдаа Монгол Улсад хүний эрх хангагдсан уу гэдэг асуудал хөндөгдөнө. Ерөнхийд нь юу хэлэх вэ гэхээр, Монгол Улс аливаа асуудлыг шийдэхийн тулд хүний нөөц болон санхүүгийн нөөцөө маш сайн төвлөрүүлэх шаардлага байна гэж бодож байна. Энэ нь утаатай ч хамаатай.

Тэгэхгүй бол мөнгө ч хайран. Тэнд ч 10 төгрөгийн, энд ч 20 төгрөгийн гээд тус тусдаа юм хийгээд байвал хоорондоо уялдаатай байх ёстой асуудал алдагдаж, давхцал явагдана. Хүний нөөцийн чадавх, чадамж, цаг завыг уялдуулах, санхүүгийн эх үүсвэр нөөц талдаа ч үр нөлөөтэй хамтын ажиллагаа бий болгож байж, яг хугацаа тавиад, хуваарийн дагуу, үр дүнтэй л ажиллаж сурмаар байна. Өөрөөр хэлбэл, мониторинг үнэлгээ маш чухал байна. Тэгэхгүй бол бид сенсаци гарлаа, баахан шуугилаа, мартлаа. Утаа яг адилхан. Өвөл боллоо, саналаа, баахан ярилаа, хаягдлаа, зун, хавар, намар, дахиад өвөл боллоо. Дахиад сенсаци сөхөгдөөд, ерөөсөө үр дүнгийн төлөө явахгүй байна. Хариуцлагагүй, хариуцлага хүлээхгүй байна.

-Утаа, агаарын бохирдолтой холбоотой эдийн засгийн алдагдсан боломжийн өртгийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Алдагдсан боломжийн өртөг гэдэг бол бүх л төрлийн асуудал дээр яригдана. Шийдвэр цаг үедээ гарч, тухайн асуудал тухайн цаг үедээ шийдэгдсэн бол бий болох байсан эдийн засгийн өгөөжийг хэлж байгаа юм. Жишээлбэл, эцэг эхчүүд өөрийн болон үр хүүхдийнхээ эрүүл мэндийн төлөө маш их санхүүгийн зарцуулалт хийж байна. Ханиад хүрлээ, ханиад нь хүндрээд хатгаа туслаа. Энэ нь алхам тутамдаа, цаг хугацааны хувьд ч зардал. Өөрөөр хэлбэл, ажлаасаа чөлөө авлаа, цалин буурна. Эсвэл эм авлаа, эмнэлэгт хэвтлээ, зардал гарна. Энэ болгонд айл өрхийн, магадгүй хүүхдийн хүнс тэжээлд зарцуулагдах байсан мөнгө өөр зүйлд зарцуулагдаад байна.

Магадгүй тэр аав, ээж гэртээ өвдсөн хүүхдээ хараад суухын оронд ажлаа хийсэн бол Монгол Улсын эдийн засаг буюу бүтээмжийн асуудал өсөх байсан. Энэ болгоныг тооцоод үзэхээр тодорхой мөнгөн дүн гарна. Түүнийг алдагдсан боломжийн өртөг гэж байгаа юм. Бид магадгүй 100 мянган төгрөгийн ашигтай сайн ажиллахуйц байсан бол хасах 50 мянган төгрөг рүү орчихлоо л гэдгийг хэлж байгаа юм. Энэ бүхэн ардаа эдийн засгийн үр дагавартай. Санхүү мөнгөний үр дагавартай гэдгийг ялангуяа томчууд, шийдвэр гаргагч бид маш сайн ухамсартайгаар, хариуцлагатайгаар бодож байх ёстой.

-Нийслэлийн удирдлагууд “Утааг шийдвэрлэх бас нэг гарц бол хийн түлш” гэж 2025 оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөөндөө тусгасан. Хийн түлш “авралын гарц” мөн үү?

-Нарийн инженерчлэлийн чиглэлтэй холбоотой асуудлыг мэргэжлийн хүмүүсээс асуухгүй бол болохгүй. Монголын нэг аюул хүн болгон мэдэмхийрдэгт байгаа шүү. Яг шинжлэх ухааны мэдлэгтэй, мэргэжилтэй хүмүүсээ сонсоод, аливаа шийдлийг шинжлэх ухаанчаар, экспертүүдээ сонсоод гаргадаг баймаар байна шүү. Тэгэхгүй бол улс төр хийх зорилготой, нэг л их нийгмийн сүлжээгээр занималдаад, хүн болгон янз янзын юм яриад байдаг. Олон улсын болон дотоодын мэргэжилтнүүдийн гаргаад байгаа санаа, зөвлөмжүүдийг чин сэтгэлээр хэрэгжүүл л дээ. Тэгээд чадахгүй бол хариуцлага тооц л доо.

-ХҮН нам эрчим хүчний реформыг манлайлж ажиллахаа мэдэгдсэн. Цахилгаан, эрчим хүчний үнэ тариф нэмэгдлээ. Энэ шийдвэр иргэдэд хүнд туссан. Гэтэл одоо цахилгаан эрчим хүчээ үе үе таслаад байгаа нь хэр зохистой юм бэ. Шалтгаан юунд байна вэ?

-Өөрийн тань хэлснээр, алдагдсан боломжийн өртгийг бага байлгахын тулд наад зах нь хэзээ, хаана цахилгаан эрчим хүч таслах гэж байгаа талаар урьдчилан мэдээлэл өгөх ёстой. Хоёрдугаарт, хуваарь өгч байж тухайн айл өрх, албан байгууллагууд эдийн засгийн алдагдсан боломжийн өртгөөс зайлсхийхийн тулд урьдчилаад тооцно. Жишээлбэл, урьдчилаад мэдэгдвэл иргэд өнөөдөр манайд 07:00 цагаас цахилгаан тасрах юм чинь гадуур хооллочихъё, эсвэл урьдчилаад хоол хүнсээ хийгээд бэлдчихье гэнэ. Энэ боломжуудыг айл өрхүүдэд олгох ёстой. Байгууллагууд ч адилхан шүү дээ. Гэнэт цахилгаан тасраад, бүтээмжээ алдана. Төлөвлөсөн байсан үйлчилгээ хийгдэхгүй, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгдэхгүй. Ийм л байдалд хүрнэ.

-Оргил ачаалалтай үед тог цахилгаан таслаад байгаа гэж байсан?

-Оргил ачааллын үед харж байгаад огцом тасалж, тооцоо төлөвлөгөөгүй явж болохгүй гэдгийг харин эсрэгээрээ дурдах ёстой болохоос биш хэрэгцээгээ харж байгаад, хэцүүдэхээрээ тасалчихдаг байж ерөөсөө болохгүй. Энэ үнэхээр мэргэжлийн бус сонсогдоод байна. Эрчим хүчний реформ хийгдэж байгаатай холбогдуулаад, улс төрийн янз бүрийн асуудал байж болно. Уг нь цахилгаан таслахгүй байхын тулд эрчим хүчний реформ зайлшгүй хийх хэрэгтэй гэдэг олон жилийн өмнөөс батлагдаж, нотлогдсон. Тэгэхгүй бол бид хэзээ нэгэн цагт тэг зогсолтод хүрнэ гэсэн үг. Гэнэт цахилгаан тасарч, дулаан алдана, өвөл хөлдөх вий гэдэг аюулыг олон жилийн өмнөөс ярьсан шүү дээ. Одоо ХҮН намынхан эрчим хүчний реформ хийнэ гэснээс болоод тарифын асуудал хөндөгдөөд байгаа юм биш ээ.

Шинээр баригдах ёстой станцуудын асуудал юунаас болоод зогсоод байгаа вэ, яагаад дотоодын төдийгүй гадаадын хөрөнгө оруулагчид энэ салбарыг сонирохохоо больчихов. Тариф тогтмол байгаад тухайн хөрөнгө оруулагчид ашиггүй ажиллахаар бол хэн хөрөнгө оруулах вэ. Бизнес хийж буй, хөрөнгө оруулж буй хүмүүс ашгаа бодох нь зүйтэй юу гэвэл зүйтэй. Гэхдээ эрчим хүч гэдэг улсын эдийн засгийн суурь салбар. Улсын өөрийн хараанд байх ёстой, стратегийн ач холбогдолтой салбар мөн. Тэгэхээр энэ хоёрын яг тэнцвэрийг олоод, тарифын уян хатан тогтолцоо бий болгохоос өөр аргагүй нь олон жилийн өмнөөс хөндөгдсөн асуудал.

-Эрчим хүчний реформын асуудал олон жилийн турш яригдсаныг та түрүүн дурдлаа. Хэн энэ асуудлыг нэг мөр шийдэхэд нөлөөлж, гацаагаад байсан гэж та боддог вэ?

-Улстөрчид дараагийн улс төрийн сонгууль, сонгогдох байдлаа харгалзаад, зориг нь хүрдэггүй байсан нь үнэн шүү дээ. Тэгэхээр энэ дээр зоригтой өөрчлөлт хийх гэж байгаа улс төрийн хүчнээ иргэд маань дэмжээд өгөх хэрэгтэй гэж бодож байна. Яагаад вэ гэхээр, өнөөдөр бид бусад хэрэгцээгээ хангаад байгаа ч гэсэн ус, цахилгаан, дулаангүй бол яаж амьдрах билээ. Энэ бүхэн чинь суурь хэрэгцээ байгаа байхгүй юу. Тэр суурь хэрэгцээндээ тодорхой хэмжээнд зайлшгүй төлөх зардлаа гаргаж сурах нь зүйтэй. Энэ дээр магадгүй иргэдэд маань санхүү, эдийн засгийн мэдээлэл хэрэгтэй байх. Энийг энэ салбарт ажиллаж байгаа хүмүүс хийх ёстой гэж бодож байна.

Д.Эрдэнэтуяа